Önceki yazımızda Zekeriya Topçu dedenin Batum’da öğrendiği göz aşısı günde bin aşı demektir ve bu da fidancılıkta devrimdir demiştik. Batum Ziraat Okulunun Rizeli teknik ziraat öğretmeni Mehmet Fuat Morgül’ü bu noktada hatırlatmak isterim. Bazı kaynaklara göre Zekeriya Topçu’ya göz aşısını öğreten Mehmet Fuat Morgül’dür ve her ikisi de İslâmpaşalıdır.
Fuat Morgül’ün ziraat öğretmenliği göz aşısıyla sınırlı değildi. Lehimcilik, fenercilik, cam kesme, tamir işleri (süt süzme makinesi, bal süzme makinesi, daktilo, dikiş makinesi, motor tamiri, vb) gibi pek çok konuda teknik donanıma sahipti. 1940’larda Batum’dan Rize’ye kesin dönüş yaptıktan sonra İslampaşa mahallesinde çok sayıda tamir tezgahı kurdu, sayısız aileye ekmek kapısı açtı, bilinir. Ona olan gönül borcumuzu yazmakla bitiremem. Ben bile müzik öğretmeni olarak ekmek yemişsem Fuat amcamın Gülcemal vapurunda gelirken Romanyalı bir yolcudan satın aldığı ve babama hediye ettiği keman sayesindedir. O kemanla bizim ailede babam, iki ağabeyim, yeğenim, amcamın oğlu ve ben, yarım asır çaldık söyledik. Şimdi adeta Fuat Morgül’ün ektiği tohumları yeşertmeye koyulmuş gibiyim.
Rize’de bir gün Kültür Müdürlüğünde veya Belediyede veya Rize Ziraat Müdürlüğünde Rize Mandalinası Fidancılığı ziraat sempozyumu düzenlenirse ya da Fidancılık Festivali yapılırsa, dilerim gerçekleşir, o etkinlikte saygıyla anacağımız, ailelerine teşekkür plaketi vereceğimiz isimleri şimdiden tespit etmeye başladım. Rize’de elli yılı aşkın süre fidancılık yaparak tüm Ege ve Akdeniz’e fidan gönderen o kahramanları anmak ve ödüllendirmek lazım. Yeni nesillere çalışma şevkini aşılamış olmaları ise başlı başına ödüle değerdir.
Ayrıca, koruyucu hekimlik açısından, vitamin deposu turunçgiller yetiştirmekle Kovit19 salgın döneminde toplum sağlığına verdikleri hizmet başlı başına ödüllendirilmeye değerdir. Narenciye fidancılığı yapan ailelere Rize İl Sağlık Müdürlüğü özel bir teşekkür töreni düzenlemelidir.
Ve acı kaybımız Hatice Yardımcı Gürses…
Portakallık Mahallesinde 9 Ocak 2021 Cumartesi günü Milis Yüzbaşı Gazi İpsiz Recep Emice’nin ailesinden Prof.Emin Gürses’in annesi Hatice Gürses’i kaybettik. Hepimizin başı sağ olsun.
Hatice Gürses teyzemizi Portakallık Mahallesi cami bahçesinde sonsuza uğurlarken bu sırada belediye işçileri tarafından önümüzdeki kaldırıma üç adet portakal ağacı dikilmekteydi. Birkaç ay önce burada viyadük yapılırken yok edilmiş olan sekiz tane 60 yıllık portakal ağacının yerine yenilerinin dikilmesi için yetkililer bize söz vermişti. Viyadüğün altında sadece üç tane ağaç için yer kalmıştı, onlar dikiliyordu. Cenazeden sonra yanlarına gittim, on beş yıllık üç ağaçtan biri limon, biri mandalina, diğeri portakal ağacıydı. Sırada viyadüğün boş direklerine sarmaşık dikmek var. Acem borusu, çarkıfelek, kızıl yapraklı gibi sarmaşıklar dikilecek, sözünü aldık.
Bu güncel haberden sonra geliyorum asıl konumuza. Fidancılık yaparak turunçgiller ziraatine gönül vermiş olan İslampaşalıları yazacağım. Tüm ülkemiz çekirdeksiz mandalina ve kamkatla onlar sayesinde tanıştı ve o sayede Ege bölgesinde yetişen çekirdekli sitros mandalina yerini çekirdeksiz Rize mandalinasına bıraktı.
1970’lerde Ege’ye giderken Rize mandalin fidanı götürenler gelirken de Rize’de o zamana kadar yetiştirilmemiş olan ince kabuk Finike ve Vaşington portakal cinslerini getirdiler. Finike ve Vaşington cinsini Rize’ye Aydın’dan ilk getiren Yılmaz Turgut ile Fethi Çakmak’tır.
Bu bilginin kaynağı İbrahim Çolak, 10.1.2021 günü evinin bahçesinde bunları bana anlatırken gitti içerden yatağa alınmış birkaç Finike getirdi. “İnce kabuk, bal gibi, soy ye, diğerlerinden farkını göreceksin” dedi. Tesadüf bu ya, bir ay önce apartmanımızın önüne diktiğim iki adet Finike portakal fidanı da bu ağaçtan alınmış kalem aşıydı, ben de fidanlara kimlik asmış, tarihleyip etiketlemiştim. Aydın’da kalem aşı almak için girdikleri bahçede Yılmaz Turgut ile Fethi Çakmak’ın başlarına gelenler mahallede yıllarca Temel fıkrası gibi anlatıldı.
Bu arada, fidancılıkla ilgili çok hoş anılar düşüyor önüme, yazmadan geçmeyeceğim.
Aynur Aksoylu teyzemiz 14 yaşındayken kaybettiği babası Hızır Özkan’dan çocukluğunda avcılık ve fidancılık öğrenmişti. 1964 yılı sonunda ailece İstanbul’dan mahalleye dönüş yaptıklarında narenciye fidancılığına başlar. Yetiştirdiği fidanlar büyüyünce eşi Cevri Bey fidanları 1971’de İzmir’e götürür. Oğlu Recep Aksoylu’nun anlattığına göre, Ege bölgesi narenciye ile o yıllarda henüz tanışıyordu. Babası, iyi fiyatla ve kısa sürece fidanları satar. İzmir’de fidan satımından kazandığı parayla o sene dönemin en lüks kamyonu olan 8 tekerlekli 520 HN MAN kamyon satın alır ve Rize’ye kendi kamyonuyla döner.
Aynur teyze mahalleden komşuları gibi 1980’lere kadar haftanın farklı günlerinde Rize’nin ilçe pazarlarına tezgâh açardı. Genellikle Çarşamba günleri Çayeli pazarına gidilirdi. Çocukları da annesiyle beraber pazara gider, sadece narenciye değil yetiştirdikleri diğer meyve ve sebze fidanlarını da satarlardı. Aynur teyze fidancılığa 2015 yılına kadar devam etti.
Aynur teyzemizin elinden her tür aşı geliyordu. Bahçesindeki bütün meyve ağaçlarını yeniledi, gençleştirdi. 2017 yılında kendisiyle yaptığım görüşmede Rize’de armut kültürü üzerine kendisinden çok önemli bilgiler kaydettim ve makale olarak yazdım. Söz konusu yazımın internet bağlantısı için:
Aynur teyzemiz eskilerde kışın 4-5 ayını İstanbul’da, kalan zamanını İslampaşa’da bağı bahçesi ile geçirirken artık İstanbul’da çocuklarının yanında yaşamını sürdürüyor. Bir süre önce geçirdiği felç ve bir dizi operasyon sonunda artık özel bakım alıyor, ancak konuşamıyor. Kendisine acil şifalar diliyoruz.
Kadın ziraatçilerimizi anmaya başlamışken belirtmeliyim ki bu araştırmada adı geçen ziraatçi dedelerimizin hemen hepsi eşleriyle birlikte ailece bu işi yaptılar. Ayrıca dönem dönem aile ekonomisine katkı olarak çok sayıda kadın, Morgül ailemizde olduğu gibi, evinin önünde iki üç sıra andalda fidan yetiştirmiştir.
Portakallık mahallesinde, portakal bahçesinin ortasında evleri olan komşumuz İlyas Çep babasının bir anısını anlattı. 1948’lerde kayıkları vardı. Sadece bir tane portakal ağacından 1000 tane portakal toplamışlar, bir kayığa doldurmuşlar, asılmışlar küreklere, Of pazarı, Sürmene pazarı, derken en son Araklı pazarında portakalları satıp bitirmişler. Bin portakal bir ağaçtan! 1949’da öyle kötü bir kış etmiş ki o portakal ağaçları hep kırılmış, bir da ha bahçeler aynı bereketi görememiş.
Rize İslampaşa mahallesinde Ocak 2021 itibariyle tespit edebildiğim turunçgiller fidancılığına ömür veren ziraatçıların listesi şöyledir:
1-(*)Zekeriya Topçu ve ailesi (1940 -2021), 80 yıl aralıksız, ailece.
2- (*)Osman Turgut , Yılmaz Turgut
3- (*)Bahadır Yanbay, Hasan Yanbay, Erol Yanbay, Kadir Yanbay, Sultan Yanbay
4- (*)Zekeriya Sarı, İsmail Sarı (1970-2021), 50 yıldan fazla aralıksız.
5-(*)Sefer Sarı, Emine Sarı, Torun Sefer Sarı.
6- (*)Gafur Şehirli (1940-1980)
7-(*)Ahmet Yanbay, Tahir Yanbay, Hasan Yanbay
8-(*)Hasan topçu, Basriye Topçu
9-(*)Ahmet Çakmak, Yılmaz Çakmak, Kasım Çakmak,
10-(*)Aynur Aksoylu (1964-2015), 50 yıl aralıksız.
11-(*)İrfan Tiryaki, Ali Kemal Tiryaki, Mustafa Tiryaki
12-(*)Osman Kara, Necmi Kara
13-(*)Enver Öksüz, İlyas Öksüz (Portakallık)
14-(*) Mehmet Küçük, Ali Küçük, İsmail Küçük
15 -(*)Mehmet Kırmızı, Mustafa Kırmızı, Salim Kırmızı, İsa Kırmızı
16-(*) Namık Uzun, Ali Uzun, Yaşar Uzun
17- (*)Hüseyin Karadereli, Kemal Karadereli
18-(*)Murat Buyurucu
19-(*)Hamdi Topçu
20(*)İbrahim Özdür (Aşıcı)
21- Mahmut Ali Topçu, Cemalettin Topçu, Osman Nuri Topçu, Mahmut Topçu
22- İsmet Çakmak
23- Fethi Çakmak, Hayri Çakmak
24-İsmail Çakmak
25- Halil Topçu, İsmail Topçu
26-Mevlut Dereci, Halil Dereci Metin Dereci, Yaşar Dereci
27-Esat Gürcüoğlu
28-Dursun Ali Huylu, İrfan Huylu
29-Selim Özkan
30-Hüseyin Aloğlu, Cemil Aloğlu, Hakan Aloğlu
31-Abdurahman Kara,
32-Fikret Başer, Makbule Başar (1990’dan beri…)
33-Havva İnan (1980’den beri…)
34-İsmet Çakmak, İsmail Çakmak
35-Aydın Çekmiş, Mahmut Çekmiş
36-Mustafa Çolak (Aşıcı)
37-Özdemir Erdoğan (Aşıcı)
38-Hemsile Türüt
39- Mustafa Tavşut, Halime Tavşut
40-Ömer Mandev ve ailesi
41- İbrahim Balcı (Portakallık)
42-(*) Fevzi Platin, Keriman Platin (Portakallık, 1959-1990)
Bu listede yıldızla işaretli olanlar en uzun süre turunçgiller fidancılığına gönül vermiş olan emek kahramanlarıdır. Ailelerine birer teşekkür plaketi sunulmak üzere ilgili mercilerle görüşmelerimiz devam etmektedir.
Umarım Rizeliler olarak Ziraat Tarihine girecek önemli etkinlikler gerçekleştiririz ve narenciye fidancılığına gönül ve ömür veren bu aileleri Rize tarihine yazarız.
Bahçelerimiz henüz betona gömülmeden, İslampaşa mahallesinde halen fidancılık yapılmakta olan bahçelerden kaydettiğim birkaç kareyi okurlarımla paylaşmak isterim. (Ocak 2021)
Zekeriya Topçu’nun bahçesi: Ocak2021
Aşağıdaki fotoğrafta İslampaşalı en eski fidancı üç ailenin, Topçu, Çakmak ve Sarı bahçeleri yan yana… Ocak 2021
Fidancı komşumuz Makbule Başar, Fikret Başar. Anne oğul kök ayıklarken. (Ocak 2021)
Aşağıda, Bağdatlı mahallesinde Gazi Ahmet Taviloğlu dedemizin bahçesinde gövde çapı 40cm olan 400 yıllık turunç ağacı. (Ocak2021)
Taviloğlu Gazi dedemiz“Bu turuncu yok etmeyin, şifadır” diye vasiyet etmişti.
Mahiye Morgül
17.1.2021 RİZE
Bu yazı yorumlara kapalı.